(άρθρο 35 ν. 4786/2021)
- Ο νομοθέτης, αναγνωρίζοντας ότι ο ανήλικος ή ο ευρισκόμενος σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης μπορεί να καταστεί κληρονόμος (ΑΚ 1678, 1625§2) χωρίς να έχει αντιληφθεί τις συνέπειες της άπρακτης παρόδου της προθεσμίας προς αποποίηση, θέλησε να προστατεύσει τον ανήλικο κ.λπ. με δύο επί πλέον ειδικές διατάξεις:
- Η αποδοχή κληρονομιάς (1527, 1902§2 ΑΚ) θεωρείται ότι γίνεται πάντα με το ευεργέτημα της απογραφής (άρα δεν επέρχεται ένωση των περιουσιών του κληρονομούμενου και του κληρονόμου – μολονότι ο τελευταίος ευθύνεται για τα χρέη της κληρονομιάς μέχρι του ύψους της κληρονομιάς) και
- Ενώ η άπρακτη παρέλευση της τετράμηνης προθεσμίας απογραφής εκ μέρους γενικά του κληρονόμου με απογραφή συνεπάγεται την έκπτωση από το ευεργέτημα (ΑΚ 1903, 1911.1), για τους ανηλίκους κ.λπ. η προθεσμία αυτή είναι ετήσια24· και η έναρξή της τοποθετείται όχι στην δήλωση της αποδοχής με το ευεργέτημα (η οποία δεν υπάρχει, εφόσον το πλεονέκτημα αυτό επέρχεται όχι λόγω δήλωσης αλλά εκ του νόμου), αλλά στον χρόνο απόκτησης πλήρους δικαιοπρακτικής ικανότητας (ενηλικίωση, άρση της δικαστικής συμπαράστασης κ.λπ.).
Επομένως μέχρι πρόσφατα, σύμφωνα με το δίκαιο του ΑΚ ίσχυε ότι:
Ο ανήλικος, καλούμενος στην κληρονομιά, καθίσταται οριστικός κληρονόμος με την αποδοχή (ρητή ή πλασματική). Καθίσταται πάντα κληρονόμος με το ευεργέτημα της απογραφής. Η προθεσμία απογραφής είναι μακρά, μπορεί να γίνει μέσα σε έναν χρόνο αφότου ο ανήλικος ενηλικιώθηκε χωρίς αυτός να χάνει (πριν την παρέλευση του χρόνου αυτού) το ευεργέτημα της απογραφής.
Αυτά ισχύουν και για τον υπό γονική μέριμνα τελούντο ανήλικο (ΑΚ 1527) και για τον επιτροπευόμενο ανήλικο (ΑΚ 1625§2) και για τον δικαστικά συμπαραστατούμενο (ΑΚ 1678§4, ΑΚ 1912)25. Αμφισβητείται, αν τα ανήλικα κ.λπ. πρόσωπα χάνουν το ευεργέτημα, αν οι νόμιμοι αντιπρόσωποί τους υποπέσουν σε κάποια από τις λοιπές «παραβάσεις» της ΑΚ 191126. Με την καθιέρωση της εκ του νόμου παροχής του ευεργετήματος απογραφής στους ανηλίκους κατά 1527 ΑΚ (με τον ν. 1329/1983), καθώς και την δικλείδα ακύρωσης της παράλειψης δήλωσης αποποιήσεως κατά 1857 § 4 ΑΚ, θεωρείται ότι τα συμφέροντα του ανηλίκου κ.λπ. προστατεύονται επαρκώς27.
Σημειώνεται ότι, και στο δίκαιο του ΑΚ όπως αυτό ίσχυε μέχρι πρόσφατα, η προθεσμία απογραφής28 του ανηλίκου που κληρονομεί πάντα με το ευεργέτημα της απογραφής, είναι μακρά κατά 1912 ΑΚ. Οι δανειστές της κληρονομιάς ευρίσκονται πάλι ενώπιον μιας μακράς διαδικασίας, διότι ο μεν κληρονόμος είναι βέβαιος (εφόσον έχει περάσει το τετράμηνο της αποποιήσεως), τουλάχιστον λόγω της πλασματικής αποδοχής της κληρονομιάς που ισχύει και γι’ αυτόν, ωστόσο η προθεσμία απογραφής η οποία θα ανοίξει τον δρόμο για την ικανοποίηση των δανειστών της κληρονομιάς, είναι αυτή του 1912 ΑΚ.
Η ΑΚ 1527 § 2 προβλέπει ότι τρίτοι που έχουν έννομο συμφέρον μπορούν να αξιώσουν από τον γονέα του ανηλίκου, τον νόμιμο αντιπρόσωπο επιτροπευόμενου, συμπαραστατούμενου που έχει τη διοίκηση της περιουσίας του, να συντάξει απογραφή μέσα σε 4μήνες – παρά την ρητή διάταξη 1912 ΑΚ. Αλλά, ενώ οι τρίτοι μπορούν να εξαναγκάσουν για τη σύνταξη απογραφής, δεν μπορούν να εξαναγκάσουν για την αποδοχή ή αποποίηση για λογαριασμό του ανηλίκου, ώστε να καταστεί ο κληρονόμος βέβαιος29.
Δεν πρέπει εξάλλου να παραγνωριστεί το γεγονός ότι ο νομοθέτης, παρά την σχετική μείζονα επέμβαση με τον ν. 2447/1986, δεν παρενέβη στο θέμα, ούτε επ’ ευκαιρία της αναθεώρησης των διατάξεων για την δικαστική συμπαράσταση, παραμένοντας στο σύστημα της κτήσεως της κληρονομιάς αδιακρίτως για όλους τους κληρονόμους, ανεξάρτητα από την δικαιοπρακτική τους ικανότητα.
Σύμφωνα με το άρθρο 35 του ν. 4786/2021: «Κατά την αληθή έννοια του άρθρου 1912 του Αστικού Κώδικα (ΑΚ π.δ. 456/1984 Α’ 164) ο κληρονόμος που ενηλικιώνεται δικαιούται εντός της ετήσιας προθεσμίας του άρθρου 1912 να αποποιηθεί την κληρονομιά».
Κατά δε το άρθρο 1912 ΑΚ: «Σε περίπτωση προσώπων ανικάνων ή με περιορισμένη ικανότητα για δικαιοπραξία για τα οποία η αποδοχή της κληρονομιάς γίνεται κατά τον νόμο με το ευεργέτημα της απογραφής, έκπτωση από το ευεργέτημα επειδή δεν συντάχθηκε απογραφή επέρχεται αν μέσα σε ένα χρόνο, αφότου τα πρόσωπα έγιναν απεριορίστως ικανά, δεν έκαναν απογραφή».
Η ρύθμιση του ν. 4786/2021 δεν ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία. Ήδη το ΣΕ κρίνοντας ως αναιρετικό δικαστήριο επί υποθέσεως του ΚΕΔΕ περιέλαβε στην υπ’ αριθμ. 2862/2013 απόφασή του τη σκέψη: «… σε περίπτωση μη συντάξεως απογραφής από τους έχοντες την γονική μέριμνα ανήλικου κληρονόμου, το σχετικό δικαίωμα περιέρχεται στον ενηλικιούμενο κληρονόμο, ο οποίος οφείλει, με την απειλή εκπτώσεως από το ευεργέτημα, να συντάξει απογραφή εντός έτους από την ενηλικίωσή του. Εφόσον επομένως, στην περίπτωση αυτή ο ενηλικιούμενος κληρονόμος δεν εκπίπτει από το ευεργέτημα της απογραφής, δικαιούται πολλώ μάλλον, εντός της αυτής ετήσιας προθεσμίας, να αποποιηθεί την κληρονομιά».
Πανομοιότυπη σκέψη περιλαμβάνουν και οι ΣΕ 371/2014 και 1884/2015.
Οι αποφάσεις αυτές και η αντίστοιχη ερμηνεία της διατάξεως οδηγούν σε επιεικές μεν για τον ανήλικο αποτέλεσμα, δεν είναι ωστόσο, κατά την γνώμη μου, δογματικά ορθές.
Η νομολογία αυτή φαίνεται να επηρέασε τον νομοθέτη ο οποίος προχώρησε στην θέσπιση της διάταξης 35 του ν. 4786/2021.
Ανάμεσα στην νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων η οποία εμμένει στο γενικό σύστημα κτήσεως της κληρονομιάς και για τους ανηλίκους κ.λπ. παρέχοντας με ελαστικότητα τη δυνατότητα ακύρωσης της τεκμαιρόμενης λόγω παρόδου της 4μηνης προθεσμίας αποποιήσεως αποδοχής της κληρονομιάς λόγω πλάνης, και την νομολογία του ΣΕ που θεώρησε, ότι η ΑΚ 1912 μπορεί να παρέχει την βάση για μία μακρά περίοδο διασκέψεως, ο νομοθέτης του ν. 4786/2021 ακολούθησε την δεύτερη.
Η σύγκριση των δύο διατάξεων (35 του νόμου 4786/2021 και 1912 του ΑΚ) αποκαλύπτει εντελώς διαφορετικό πεδίο εφαρμογής. Η πρώτη (άρθρο 35 ν. 4786) αφορά την προθεσμία αποποιήσεως προσώπου το οποίο καλείται στην κληρονομιά ενόσω είναι ανήλικο και ορίζει ότι το πρόσωπο αυτό, μπορεί να αποποιηθεί την κληρονομιά που έχει επαχθεί σε αυτό μέσα σε ένα χρόνο από την ενηλικίωσή του· ενώ η δεύτερη (ΑΚ 1912) προϋποθέτει πρόσωπο ανίκανο ή με περιορισμένη ικανότητα προς δικαιοπραξία (: άρα όχι μόνον ανήλικο) το οποίο έχει γίνει κληρονόμος. Επειδή τα πρόσωπα αυτά γίνονται πάντα κληρονόμοι με το ευεργέτημα της απογραφής (εκ του νόμου), και επειδή γενικά ο κληρονόμος με το ευεργέτημα της απογραφής χάνει το ευεργέτημα, αν δεν προβεί εγκαίρως σε απογραφή (ΑΚ 1903, 1911.1), η ΑΚ 1912 ορίζει για τα πρόσωπα αυτά (που έχουν γίνει ήδη κληρονόμοι) μακρότερη προθεσμία απογραφής (1 έτος από την ενηλικίωσή, βλ. πιο πάνω).
Επομένως ο νόμος 4786/2021 (άρθρ. 35) έχει πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια απ’ ό,τι η ΑΚ 1912· στην πραγματικότητα επιτρέπει την αποποίηση της κληρονομιάς μέσα σε ένα έτος από την ενηλικίωσή του ως ανηλίκου καλούμενου στην κληρονομιά.
Η νέα αυτή διάταξη δημιουργεί αρκετά προβλήματα και ουσιαστικής και τυπικής φύσεως. Στα επόμενα επιχειρείται η εξέτασή της εν σχέσει προς το όλο σύστημα της κτήσεως της κληρονομιάς του ΑΚ.
Η προθεσμία αποποιήσεως του ανήλικου κ.λπ. κληρονόμου, προσδιορίζεται πλέον σε ένα έτος από την ενηλικίωσή. Αν σκεφθεί κανείς την ακραία περίπτωση, κατά την οποία ο κληρονόμος είναι ηλικίας μιάς ημέρας κατά τον θάνατο του κληρονομούμενου, και σύμφωνα με το σύστημα του ΑΚ καλείται στην κληρονομιά προσωρινά, μέχρις ότου ή αποδεχθεί ή αποποιηθεί (οπότε, αντίστοιχα, γίνεται οριστικός κληρονόμος ή καλείται – προσωρινά – ο επόμενος) το διάστημα αυτό θα είναι όχι πλέον μόνο 4 μήνες από τον θάνατο ή την επαγωγή, αλλά σχεδόν 19 χρόνια μετά τον θάνατο ή την επαγωγή (ένα χρόνο μετά την ενηλικίωση).
Πηγή: Δ. Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, Νέα ρύθμιση για την προθεσμία αποποίησης κληρονομιάς που επάγεται σε ανήλικο (άρθρο 35 ν. 4786/2021), σε: Συλλογικό Έργο, Τιμητικός Τόμος για την Καθηγήτρια Γιάννα Καρύμπαλη-Τσίπτσιου, τόμ. 2, 2022, σ. 1289-1308
