Η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου μπορεί να προσβληθεί, μεταξύ άλλων, και με τη διαθήκη του κληρονομούμενου. Η προσβολή μπορεί να είναι είτε ολική, είτε μερική (ποσοτική).

Ολική προσβολή της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου υπάρχει όταν ο κληρονομούμενος καταλείπει με τη διαθήκη του όλη του την κληρονομιαία περιουσία σε άλλους μεριδούχους ή τρίτους και παραλείπει το μεριδούχο του, ενώ δεν έχει φροντίσει να του καλύψει τη νόμιμή του μοίρα ούτε με χαριστικές παροχές όσο ζούσε. Μερική ποσοτική είναι, αντίστοιχα, η προσβολή όταν στο μεριδούχο καταλείπεται μικρότερο ποσοστό επί της κληρονομιάς από αυτό που αντιστοιχεί στη νόμιμή του μοίρα.

Προσβολή νόμιμης μοίρας μπορεί να υπάρξει και σε περίπτωση κατά την οποία καταλείπεται η νόμιμη μοίρα, αλλά με επιβολή βαρών ή περιορισμών, που κατά την ΑΚ 1829 θεωρούνται ότι δεν έχουν γραφεί.

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις ο μεριδούχος αποκτά άμεσο κληρονομικό δικαίωμα, εφόσον κατά το ποσοστό της νόμιμης του μοίρας μετέχει ως κληρονόμος, σύμφωνα με την ΑΚ 1825 § 2, με συνέπεια οι σχετικές διατάξεις της διαθήκης που τη θίγουν να είναι αυτοδικαίως άκυρες. Ο μεριδούχος έχει συνεπώς τη δυνατότητα να ασκήσει εναντίον των εγκαταστάτων-συγκληρονόμων του (συμμεριδούχων ή τρίτων), που κατακρατούν ολικά ή μερικά κληρονομιαία περιουσιακά στοιχεία επικαλούμενοι δικό τους κληρονομικό δικαίωμα, που νέμονται δηλαδή pro herede, την περί κλήρου αγωγή, κατά την ΑΚ 1871, στο βαθμό που η εγκατάστασή τους προσβάλει τη νόμιμη του μοίρα. Η άσκηση της περί κλήρου αγωγής ενέχει σιωπηρή αποδοχή της κληρονομιάς από τον ενάγοντα³³⁵.

Την περί κλήρου αγωγή μπορούν να ασκήσουν και οι κληρονόμοι του μεριδούχου με αίτημα την αναγνώριση του κληρονομικού δικαιώματος του δικαιοπαρόχου τους και την απόδοση των κληρονομιαίων στοιχείων της αρχικής κληρονομιάς³³⁶. Εάν μεσολαβήσει θάνατος του μεριδούχου μετά την άσκηση της περί κλήρου αγωγής οι κληρονόμοι συνεχίζουν τη δίκη που διακόπηκε βίαια με δήλωσή τους ρητή ή σιωπηρή (ΚΠολΔ 286 εδ. 1 και 290)³³⁷.

Νομιμοποιούμενος ενεργητικά στην άσκηση της περί κλήρου αγωγής είναι και ο αγοραστής του ποσοστού της κληρονομιάς που αντιστοιχεί στη νόμιμη μοίρα του μεριδούχου (ΑΚ 1942), εφόσον συνεκχωρήθηκε σ’ αυτόν και η περί κλήρου αξίωση (ΑΚ 470, 455 επ.), αλλά πλαγιαστικά (ΚΠολΔ 72) και οι δανειστές του μεριδούχου, με την αυτονόητη προϋπόθεση ότι ο μεριδούχος αποδέχθηκε τη νόμιμή του μοίρα.

Ο ενάγων μεριδούχος πρέπει να επικαλεστεί και αποδείξει το θάνατο του κληρονομουμένου, το κληρονομικό του δικαίωμα, δηλαδή τη συγγενική ή συζυγική ή συντροφική από σύμφωνο συμβίωση σχέση στην οποία στηρίζει την κλήση του στην κληρονομιά ως μεριδούχου, τη νομότυπη διαθήκη με την οποία προσβάλλεται η νόμιμη του μοίρα, την ιδιότητα τω επίδικων ως κληρονομιαίων και την κατακράτηση αυτών από τον εναγόμενο ως pro herede νεμόμενο.

Στην άσκηση της περί κλήρου αγωγής από το μεριδούχο νομιμοποιούνται παθητικά, πέρα από το νομέα της κληρονομίας-συγκληρονόμο του μεριδούχου που κατακρατεί κληρονομιαία στοιχεία, επικαλούμενος είτε ότι είναι ο μοναδικός κληρονόμος, είτε ότι είναι κληρονόμος με μεγαλύτερο κληρονομικό μερίδιο, και οι κληρονόμοι του, αλλά και αυτός που αποκτά την κληρονομική μερίδα του μεριδούχου με σύμβαση, κατά την ΑΚ 1882.

Η περί κλήρου αγωγή δεν μπορεί να ασκηθεί, αντιθέτως, εναντίον αυτού που δέχθηκε εν ζωή χαριστική παροχή από τον κληρονομούμενο, η οποία και δεν ανήκει στην κληρονομιά. Αυτή μπορεί να προσβληθεί μόνο με μέμψη άστοργης δωρεάς (ΑΚ 1835), στο μέτρο που η κληρονομιά δεν επαρκεί για την κάλυψη της νόμιμης μοίρας του προσβληθέντος μεριδούχου.

Δεν νομιμοποιείται, ακόμη, παθητικά στην άσκηση της περί κλήρου αγωγής αυτός που νέμεται pro possessore (ως άρπαγας ή επικαλούμενος ειδικό τίτλο άκυρο, εν γνώσει της ακυρότητας του), χωρίς δηλαδή να αντιποιείται κληρονομικό δικαίωμα.

Σε περίπτωση περισσότερων εναγόντων-μεριδούχων δεν δημιουργείται ανάμεσα τους δεσμός αναγκαστικής ομοδικίας, αλλά ούτε και μεταξύ των περισσότερων εναγομένων – pro herede νεμομένων³³⁸.

528       Το αίτημα του μεριδούχου με την περί κλήρου αγωγή είναι διπλό, αφενός η αναγνώριση του κληρονομικού του δικαιώματος κατά το ποσοστό της νόμιμής του μοίρας ή του μέρους που λείπει για τη συμπλήρωσή της³³⁹ (αναγνωριστικό), αφετέρου η απόδοση των κληρονομιαίων (καταψηφιστικό). Δεν πρόκειται για περί κλήρου, αλλά απλώς για αναγνωριστική³⁴⁰ αγωγή εάν το αίτημα της περιορίζεται στην αναγνώριση του κληρονομικού δικαιώματος της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου ή του ποσοστού, κατά το οποίο αυτή υπολείπεται, και δεν περιλαμβάνει και καταψηφιστικό αίτημα.

Εάν η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου προσβάλλεται από τις εγκαταστάσεις περισσοτέρων, αυτός δικαιούται να ζητήσει από τον καθένα τους τη νόμιμή του μοίρα, κατά το ποσοστό που αυτοί είναι κληρονόμοι. Εναγόμενοι, πάντως, δεν είναι όλοι οι συνεγκατάστατοι, αλλά εκείνοι που κατακρατούν κληρονομιαία στοιχεία που πρέπει να αποδοθούν.

Προκειμένου να ευσταθή σε ι η περί κλήρου αγωγή πρέπει ο ενάγων μεριδούχος να επικαλεστεί και να αποδείξει, πέρα από το θάνατο του κληρονόμουμένου, το κληρονομικό του δικαίωμα, δηλαδή την ιδιότητα του ως μεριδούχου, τη νομότυπη διαθήκη από την οποία προκύπτει η προσβολή της νόμιμης του μοίρας, καθώς και την ιδιότητα των επίδικων ως κληρονομιαίων, αλλά και την κατακράτηση της κατοχής τους από τον pro herede νεμόμενο³⁴¹.

Όταν ο μεριδούχος ασκεί την περί κλήρου αγωγή³⁴² για το μέρος που λείπει προκειμένου να συμπληρωθεί η νόμιμή του μοίρα (ΑΚ 1827) πρέπει, πέρα από την αξία της κληρονομιάς, να αναφέρει στην αγωγή του και την αξία των περιουσιακών στοιχείων που του έχουν καταλειφθεί, ώστε να διαπιστωθεί αν και κατά ποια έκταση ⁵²⁹ προσβάλλεται το δικαίωμα του της νόμιμης μοίρας³⁴³, άλλως αυτή θα απορριφθεί ως αόριστη³⁴⁴.

Σε περίπτωση που η νόμιμη μοίρα καταλείπεται με κληροδοσία, το εκλεκτικό δικαίωμα που σύμφωνα με την ΑΚ 1828 παρέχεται στο μεριδούχο μπορεί να πραγματωθεί και με την άσκηση της περί κλήρου αγωγής η οποία και συνιστά σιωπηρή αποδοχή³⁴⁵.

Στο μέτρο που με την περί κλήρου αγωγή ζητείται και η απόδοση κληρονομιαίου ακινήτου πρέπει αυτή, κατά την ΚΠολΔ 220, να εγγράφει στα βιβλία διεκδικήσεων ή να γίνει καταχώρησή της στο κτηματολογικό φύλλο του ακινήτου, για να μην απορριφθεί ως απαράδεκτη.

Ο εναγόμενος με την περί κλήρου αγωγή μπορεί να αμυνθεί είτε αρνούμενος αιτιολογημένα την αγωγή³⁴⁶, είτε προβάλλοντας ορισμένες ενστάσεις. Ειδικότερα αυτός μπορεί να ισχυριστεί ότι η νόμιμη μοίρα του ενάγοντας έχει καλυφθεί με δωρεά αιτία θανάτου ή με χαριστική εν ζωή παροχή του κληρονομουμένου προς αυτόν, συγκεκριμένης αξίας κατά το χρόνο που έγινε³⁴⁷, επί ποινή αοριστίας, η οποία και πρέπει να του καταλογιστεί, κατά την ΑΚ 1833. Επίσης μπορεί ο εναγόμενος να προβάλει τον ισχυρισμό ότι η νόμιμη μοίρα του ενάγοντος έχει καταλειφθεί με άλλη διαθήκη, η οποία δεν ανακλήθηκε, με κληροδοσία ή εγκατάσταση σε δήλο.

Επιπλέον ο εναγόμενος έχει τη δυνατότητα να προβάλλει ένσταση παραγραφής της περί κλήρου αγωγής (αξιώσεως), κατά τις ΑΚ 247, 249³⁴⁸ ή ένσταση παραίτησης του μεριδούχου από τη νόμιμη του μοίρα ή και έκπτωσης του από αυτήν λόγω αποκλήρωσης³⁴³ ή αναξιότητας. Ακόμη υπάρχει δυνατότητα του εναγομένου με την περί κλήρου να προβάλλει ένσταση συνεισφοράς³⁵⁰, επίσχεσης (ΑΚ 1875 § 2) ή καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος του (ΑΚ 281 )³⁵¹.

Πηγή : Ν. Ψούνη, 1. Η περί κλήρου αγωγή, σε: Κληρονομικό Δίκαιο, 6η έκδ., 2023, σ. 526-529

³³⁵ ΕφΠατρ 856/2008 ΑχΝομ 2009, 2165, ΕφΑΘ 5483/2005, ΕλλΔνη 47/2006, 1500.

• Κουσούλης, σε Γεωργιάδη-Σταθόπουλου ΑΚ 1871 αρ. 6, Γεωργιάδης, ΚληρΔ, σ. 589 αρ. 4· ΑΠ 1480/2001 ΕλλΔνη 44/2003, 972, ΕφΑΘ 9933/2002 ΕλλΔνη 45/2004, 1490.
• Βλ. ως προς τις προϋποθέσεις Παπαδόπουλο, Κληρονομικές αγωγές Β’ § 26, σ. 83.
• Γεωργιάδης, ΚληρΔ, σ. 589 αρ. 5 και σημ. 7- ΑΠ 977/2005 ΝοΒ 54/2006, 58, ΜΠρΚοζ 24/2003 Αρμ 57/2003, 1160.

³³³ ΑΠ 865/2006 sakkoulas-online.

• Αναγνωριστική αγωγή θα ασκηθεί προκειμένου να αναγνωριστεί η αναλήθεια του λόγου αποκλήρωσης του μεριδούχου που περιλαμβάνεται στη διαθήκη ή η απόσβεση αυτού με συγγνώμη, ώστε να αναγνωριστεί το δικαίωμα του μεριδούχου στη νόμιμη του μοίρα.

Γεωργιάδης, ΚληρΔ, σ. 590 αρ. 6· ΑΠ 2147/2009 ΝοΒ 58/2010, 915, ΑΠ 400/2009 ΧρΙΔ 10/2010, 187, ΑΠ 764/2008 sakkoulas-online, ΑΠ 788/2005 ΕλλΔνη 46/2005, 1654, ΕφΑΘ 4000/2008 ΕλλΔνη